Tembang macapat utawa sing akrab disebut mocopat yaiku salah suwijining tembang asli Jawa kang nduweni sawenehing aturan khusus. Paugeran-paugeran ing tembang macapat iku cacahe ana telu, yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan. Miturut Padmosoekotjo (1953:13) guru yaiku uger-uger, wewaton, paugeran, pathokan.
Pengertian Tembang Macapat
Tembang macapat iki ana kang ngarani yen macane papat-papat, kang dimaksud yaiku macane saben patang wanda (suku kata). Miturut Widada, dkk (2011:449) macapat tegese tembang sing kalumrah ing layang-layang anyar. Tembang macapat minangka asil saka kasusastran periodhe sastra Jawa gagrag anyar.
Macapat cacahe ana 11 metrum, yaiku Mijil, Maskumambang, Kinanthi, Sinom, Asmaradana, Gambuh, Dhandanggula, Durma, Pangkur, Megatruh, lanPucung. Saben metrum macapat kasebut nduweni paugeran panulisan lan cara nembangake kang seje. Ing saben metrum iku nduweni cengkok sing akeh. Maneka warnane cengkok kasebut dumadi awit kreativitase masyarakat Jawa minangka kang nduweni tembang macapat kasebut (Sugito HS, 2010:6).
Tembang macapat kang cacahe 11 kasebut, siji lan sijine nduweni paugeran lan watak dhewe-dhewe, yaiku :
No
|
Jinise Tembang
|
Paugeran
|
Watak
|
1.
|
Pucung
|
12u, 6a, 8i, 12a
|
Kendho tanpa greget saut kanggo ing carita kang sajak mung sakepenake, tanpa kamempengan.
|
2.
|
Maskumambang
|
12i, 6a, 8i, 8a
|
Nelangsa, kanggo medharake rasa pangrasa kang ngeres, nggreges, nalangsa karanta-ranta
|
3.
|
Gambuh
|
7u, 10u, 12i, 8u, 8o
|
Rumaket, kulina, kanggo medharake pitutur kang rada sereng merga wis keduga, lumrahe nganggo basa ngoko, basane wong kang wis kulina raket sesrawungane.
|
4.
|
Megatruh
|
12u, 8i, 8u, 8i, 8o
|
Sedhih kingkin kaworan nglokro, kanggo medharake rasa gegetun pungun-pungun, nelangsa karanta-ranta.
|
5.
|
Kinanthi
|
8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
|
Seneng, tresna, lan asih, kanggo medharake piwulang carita kang ngemu rasa asmara, gandrung-gandrung.
|
6.
|
Asmaradana
|
8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
|
Sedhih, sengsem, prihatin marga ketaman ing rasa asmara, kanggo ing carita kang medharake asmara.
|
7.
|
Mijil
|
10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
|
Wetuning rasa, kanggo medharake pitutur, uga kena kanggo carita gandrungan.
|
8.
|
Pangkur
|
8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
|
Sereng, kanggo ing carita kang ngemu surasa sereng.
|
9.
|
Durma
|
12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a
|
Galak, muntab, kanggo medharake rasaning ati kang nepsu utawa kanggo ing carita perang.
|
10.
|
Sinom
|
8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
|
Grapyak, renyah, kanggo sesorah, mituturi.
|
11.
|
Dhandanggula
|
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
|
Luwes, resep, lumrahe kanggo bebuka, medharake piwulang, gandrungan, lan kanggo panutuping karangan kang sinawung ing tembang.
|
(Padmosoekotjo, 1953:12)
Tembang macapat kasebut bisa digunakake minangka wakil saka rasa pangrasane pawongan. Kabeh tembang nduweni paugeran dhewe-dhewe kang digunakake kanggo ngandharake ancase dhewe-dhewe. Paugeran-paugeran lan watek kang ana ing dhuwur, bisa dideleng kanthi cetha tujuane dhewe-dhewe saka tembang-tembang kasebut.
1) Guru Lagu
Guru lagu minangka salah sawijining paugeran saka tembang macapat. Tembang macapat kang cacahe ana 11 tembang, kabehe nduweni paugeran kang beda-beda. Salah sijine yaiku paugeran kang awujud guru lagu.
Miturut Padmosoekotjo (1953:13), guru lagu iku paugeran dhong-dhingiing swara ing wekasaning gatra-gatrane tembang. Andharan kasebut dening dening Saputra (2001:57) yen guru lagu utawa dhong-dhing gumantung marang kalungguhane larik sajrone pada sawijining pola sajak. Susantina (2010:3) nyengkuyung kaloro andharan kasebut lan ngandharake yen guru lagu yaiku dhong-dhinge swara ing wekasane gatrane tembang.
Sakehing panemu ngenani guru lagu kasebut kabehe nduweni teges kang padha. Guru lagu yaiku salah sawijining paugeran tembang macapat minangka dhong-dhinging swara ing pungkasane gatrane tembang.
Tuladha :
Gambuh
Sekar gambuh ping catur - u
kang cinatur polah kang kalantur - u
tanpa tutur katula-tula katali - i
kadaluwarsa katutuh - u
kapatuh pan dadi awon - o
2) Guru Gatra
Paugeran sajrone tembang macapat sawise guru lagu yaiku guru gatra. Guru gatra yaiku cacahe gatra tembang (Susantina, 2010:3). Miturut Saputra (2001:57) yen guru gatra iku gumantung marang jinise pola sajak utawa metrum. Saben-saben tembang macapat nduweni paugeran-paugeran kang beda salah sijine yaiku guru gatra. Tuladha :
Gambuh
Sekar gambuh ping catur
kang cinatur polah kang kalantur
tanpa tutur katula-tula katali cacahe 5 gatra
kadaluwarsa katutuh
kapatuh pan dadi awon
3) Guru Wilangan
Tembang macapat nduweni telung paugeran. Paugeran kasebut yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan. Guru lagu lan guru gatra wis diandharake ing dhuwur, banjur kang pungkasan yaiku guru wilangan.
Tembung wilangan ana gegayutane karo angka. Miturut tegese, wilangan nduweni teges etungan utawa cacah (Widada,dkk, 2011:782). Tembung guru tegese paugeran, wewaton, utawa pathokan (Padmosoekotjo, 1953:13). Yen kaloro tembung kasebut digathukake, bisa ditegesi pathokan utawa paugeran kang awujud cacah utawa etungan. Miturut Susantina (2010:3) guru wilangan yaiku cacahe wanda ing gatra-gatrane tembang. Guru wilangan gumantung saka kalungguhan utawa panggonane larik sajrone pada ing sawijining pola sajak.
Tuladha :
Gambuh
Sekar gambuh ping catur - 7
kang cinatur polah kang kalantur - 10
tanpa tutur katula-tula katali - 12
kadaluwarsa katutuh - 8
kapatuh pan dadi awon - 8
Ngono kui mau opo wae pengertiane sacara rinci pengertian tembang macapat, muga bisa nambah ilmu kita sadaya.